Het zou mooi zijn als het tot Harry Potter-achtige taferelen leidt. Lezers die zich, verkleed als de morsige schrijver zelf, sigaret tussen de lippen, glas witte wijn in de hand, in de nacht van 9 op 10 maart bij de ingang van de boekhandels opstellen om de nieuwe Michel Houellebecq te bemachtigen.

Zelden zal er zo reikhalzend naar een vertaling zijn uitgekeken. Veertien maanden heeft vaste Houellebecq-vertaler Martin de Haan die lezers laten wachten. De stormen die in Frankrijk opsteken bij elke roman van zijn hand zijn allang weer gaan liggen. Ze waren bovendien lang zo hevig niet als bij zijn vorige boeken. Na Elementaire deeltjes (1998) werd hij een racist genoemd. Na Onderworpen (2015) opnieuw, na Serotonine (2019) was hij een seksist en misschien zelfs een vrouwenhater. Daarbij was hij een pornograaf, nihilist, pessimist, xenofoob, reactionair en populistische Trump-adept.

Degenen bij wie zijn werk afschuw oproept, zien vooral de sombere, dystopische kanten ervan. Ook die moeten zich 10 maart naar de winkel haasten. Want Houellebecq heeft zichzelf opnieuw uitgevonden. Dat hij een fantastische verteller is en stilistisch over veel registers beschikt, wordt door weinigen betwist. Die vaardigheden zet hij bij Vernietigen - zoals de Nederlandse vertaling van Anéantir gaat heten - in voor een roman zoals hij nooit schreef.

De romans van Houellebecq hebben, hoe verschillend ze ook zijn, allemaal de vorm van een trechter. Aan de bovenkant wordt er heel veel werkelijkheid in gestopt: omstandigheden, actualiteiten, opvattingen, flarden van theorieën. Dan is er een plot en vaak een aantal ondergeschikte verhaallijnen - een opstand, de zoektocht van een dolende man, een omwenteling bij verkiezingen - die die massa in beweging brengt. Daardoor wordt alles opgestuwd naar een scherpe punt waar voor de Houellebecq-haters doorgaans zijn diepgewortelde mensenhaat zichtbaar wordt, terwijl de liefhebbers er het bewijs van zijn meesterschap in herkennen.

In zijn vorige boek Serotonine is die punt de scène waarin de hoofdpersoon vanuit La Rotonde, een verlaten restaurant, heel lang zijn geliefde op de korrel neemt. In alles wat daarbij door zijn hoofd gaat, komt de essentie van het boek samen. Dat de trekker niet wordt overgehaald, is wellicht een voorbode van de roman die daarna zou komen.

Het geconcentreerde schrijven dat met die trechtervorm samenhangt, zorgt ervoor dat boeken van Houellebecq vaak als ideeënromans worden bestempeld. Alsof het de schrijver er alleen om te doen is zijn opvattingen over de tijd waarin wij leven over te brengen, liefst in de gedaante van een voorspelling. Want die scherpe punt drukt doorgaans precies waar de pijn zit: seksisme, racisme, islamofobie, angst voor de ander - precies alles waarvan hij vaak als schrijver is beschuldigd.

Wie straks op 10 maart met die dikke roman onder de arm naar huis gaat, de V van Vernietigen in een megaletter voorop, terwijl in het Frans de titel juist geen beginkapitaal heeft, hoeft naar die scherpe punt niet te zoeken. Hij is er niet. Vernietigen mag dan gesitueerd zijn in 2027 - niet toevallig in een verkiezingsjaar, net als Onderworpen -, het is in zijn vorm eerder een roman uit de tweede helft van de 19de eeuw. Het is schatplichtig aan Flaubert of Balzac, een breed uitwaaierend verhaal dat begint als een politieke thriller maar zich gaandeweg ontwikkelt tot een familiegeschiedenis waarin rekeningen worden vereffend, geschillen worden bijgelegd en uiteindelijk - wie had dat ooit van Houellebecq kunnen denken - de liefde overwint.

Wat je zou willen weten is of het allemaal zo was bedoeld. Houellebecq heeft Vernietigen in een voor zijn doen ongekend hoog tempo geschreven. Het is veruit zijn dikste roman, toen het boek verscheen was Serotonine pas drie jaar oud. In de interviews die hij bij verschijning gaf, vertelde hij hoe de personages zelf hun bestemming leken te bepalen.

Met name Prudence nam volgens hem haar lot in eigen handen. Ze is de echtgenote van hoofdpersoon Paul Raison - alle namen zijn tegelijk sjablonen - en groeit uit tot de meest innemende vrouwenfiguur in het oeuvre van Houellebecq. Haar man is een topambtenaar met een permanente pijn aan zijn tanden. Hij lijkt diep onder te duiken in de wereld van terrorisme, complottheorieën en beeldvorming, maar allengs verdwijnt die achter de horizon en is vooral zijn terminaal zieke vader in Saint-Joseph-en-Beaujolais nog belangrijk. Het is Prudence die hem op het pad van de mantelzorg zet. Het is ook Prudence die Raison weet te verzoenen met zijn lot. Zoals altijd bij Houellebecq speelt de dood een grote rol. Dit keer niet als een wreed lot dat toeslaat, maar als iets wat onlosmakelijk met het leven is verbonden en waarmee verzoening mogelijk is.

'Pas als er geen slechterik meer in mijn boeken rondloopt, zal ik tevreden zijn.' Met die woorden beschreef Houellebecq tegenover dagblad Le Monde zijn eigen ontwikkeling. In Vernietigen is hij bijna zover. Er loopt nog één onuitstaanbaar type rond: Indy, journalist en schoonzus van Raison. Eén naar mens op 700 pagina's, het zou je haast naar slechtigheid doen verlangen.

Uit het Frans vertaald door Martin de Haan. Verschijnt in maart bij De Arbeiderspers.

'Vernietigen', de vertaling van de achtste en lijvigste roman van de Franse onheilsprofeet Michel Houellebecq (1956), is eindelijk een feit. In Frankrijk verscheen 'Anéantir' begin vorig jaar, kort voor de verkiezingen die Emmanuel Macron zijn tweede ambtstermijn zouden opleveren. De Franse editie is een luxueuze hardcover met leeslint én kapitaalband, in een eerste oplage van maar liefst 300.000 exemplaren. Houellebecq liet expliciet geen hoofdletters toe op de cover, ook niet in zijn naam. Allemaal indicaties dat 'Vernietigen' een atypische Houellebecq is.

De roman start als een politieke thriller, in de lijn van 'Onderwerping' (2015). Het is eind november 2026, enkele maanden voor de presidentsverkiezingen van 2027, in 'een Frankrijk in verval'. Enkele hoogtechnologische video's gaan viraal, waaronder een deepfake waarin Bruno Juge, minister van Financiën én presidentskandidaat, met een guillotine wordt onthoofd. Er volgen aanslagen in binnen- en buitenland, de inlichtingendiensten draaien overuren. Paul Raison, topambtenaar en rechterhand van Bruno, is een volbloed houellebecqiaanse antiheld van bijna 50, doortrokken van het gezapige fatalisme dat eigen is aan de politieke elite, en de vurigste verdediger van zijn bourgeoiscomfort. Net wanneer Bruno hem nodig heeft om campagne te voeren, bereikt de existentiële en affectieve crisis waarin Paul vastzit 'een soort genormaliseerde wanhoop'. Zijn huwelijk met Prudence zit al jaren in het slop, ze leven in aparte kamers in hun luxeappartement.

Houellebecq schreef 'Vernietigen' naar eigen zeggen uit onvrede over 'De kaart en het gebied' (2010). Hoewel hij met die roman de Prix Goncourt won, kon hij er zijn visie op de dood maar deels in uitwerken. In 'Vernietigen' duikt de dood voor het eerst op wanneer Pauls vader Edouard een herseninfarct krijgt en in een gespecialiseerde kliniek terechtkomt om 'als een kasplantje' te revalideren, de perfecte aanleiding voor Houellebecq om de ouderenzorg te hekelen en zijn afkeer van euthanasie nog maar eens in de verf te zetten. De naderende dood van zijn vader brengt Paul niet alleen dichter bij Prudence, maar ook bij de rest van zijn familie: zijn vrome zuster Cécile en haar man Hervé, een werkloze notaris met een extreemrechts verleden, en zijn jongere broer Aurélien, een labiele restaurator die op scheiden staat en aanpapt met Edouards zwarte verzorgster. Voor de kerstdagen komen ze samen op hun vaders landgoed in de Beaujolais, waar Paul lang opgekropte confidenties doet en de zaken voor het eerst anders begint te bekijken.

In 'Vernietigen' neemt Houellebecq weinig verrassend een rechts standpunt in, met zijn evocatie van een Frankrijk waar links nauwelijks van tel is. Hij begint grootschalig, maar vanaf het voorlaatste hoofdstuk zet Houellebecq volop in op Paul, die zelf ook een ernstig gezondheidsprobleem krijgt en plots met zijn levenseinde wordt geconfronteerd. Houellebecq verschuift het politieke en familiale tumult vakkundig naar de achtergrond en rondt heel wat verhaallijnen bewust niet af. Die laatste 120 pagina's van intense verinnerlijking zijn een verbluffende metafysische reflectie op ziekte, ouder worden en de aanvaarding van de dood. In zijn diepgravende beschrijving van Pauls medische helletocht overstijgt Houellebecq moeiteloos het vlakke, emotieloze proza dat hem weleens wordt aangewreven.

Geen Houellebecq zonder literaire verwijzingen. In 'Vernietigen' voert Blaise Pascal de boventoon, die stelde dat een redelijk mens beter wel dan niet gelooft in God, een adagium dat Paul alleen al door zijn familienaam op het lijf is geschreven en dat tegelijk herinnert aan Houellebecqs recente bekering. Oog in oog met de allesverslindende dood grijpt Paul terug naar christelijke basiswaarden. Meermaals riep doemdenker Houellebecq het onvermogen van intermenselijke relaties uit, maar in het humanistische 'Vernietigen' stelt hij zonder sentiment de liefde voorop als dé grote troost in het vooruitzicht van de dood. 

Tussen de porno en de controverse door schrijft Michel Houellebecq ook magistrale romans. Deze keer gloort er zelfs hoop in zijn donkere universum.

‘Auteur Michel Houellebecq wordt pornoacteur.’ Je moet het de Franse schandaal-auteur nageven: hij weet hoe hij de media moet bespelen. De ene keer vult hij de kranten met zijn vermeende moslimhaat, de andere keer haalt hij het nieuws met zijn gastrolletjes in komische en erotische films. De naam Houellebecq is synoniem geworden met controverse en helaas overschaduwt de hysterie omtrent zijn persona soms de kwaliteit van zijn literaire oeuvre.

Het zal hem ongetwijfeld worst wezen. Met moderne klassiekers als Elementaire deeltjes (1998) en De kaart en het gebied (2010) op zijn naam hoeft hij niets meer te bewijzen. De enige oorkonde die nog op zijn palmares ontbreekt, is de Nobelprijs voor Literatuur, en met elk boek zet hij een stapje richting die onvermijdelijke bekroning.

Zijn nieuwe roman Vernietigen voorziet de Zweedse Academie alvast van stevige argumenten, want ondanks de omineuze titel is dit een van zijn meest sensitieve boeken. Bij Houellebecq denk je niet meteen aan de woorden ‘liefdevol’ en ‘ontroerend’ maar menig lezershart zal bij het dichtklappen van deze klepper gebroken achterblijven.

Dat is allemaal te danken aan zijn hoofdpersonage Paul Raison. De grijze cabinetard wekt vanaf de eerste pagina sympathie op door de waardigheid waarmee hij zijn levenslot draagt. Het geluk lacht hem niet toe: hij zit vast in een bloedeloos huwelijk, zijn vader is doodziek en zijn broer is een zorgenkind. Daarenboven krijgt zijn broodheer Bruno, de minister van Economische Zaken, doodsbedreigingen. Op zich niets nieuws voor deze publieke figuur, maar de geheime diensten slagen er niet in om de afzenders te identificeren. Verontrustend, zeker wanneer een reeks spectaculaire aanslagen door dezelfde mysterieuze terreurgroep wordt opgeëist.

Aanvankelijk berijdt Houellebecq al zijn apocalyptische stokpaardjes. De mens is een machine van vlees, liefde is een illusie, de wereld is een hel, elke religie is zinsbegoocheling, we vullen onze existentiële leegte met consumentisme… Je kunt de klassieke elementen netjes afvinken. Maar Houellebecq draaft niet door. Hij focust zich op het persoonlijke leven van Paul, waardoor je gaat supporteren voor die ambtelijke muis. Misschien kan zijn huwelijk nog gered worden, misschien geneest zijn vader alsnog, misschien kan hij zijn broer uit de klauwen van zijn hebberige schoonzus redden... Misschien is hoop gerechtvaardigd.

Vernietigen is niet Houellebecqs meest gebalde roman, maar hij toont wel opnieuw zijn meesterschap. Met een messcherpe pen ontleedt hij het menselijke hart en onderzoekt hij onze donkerste geesteshoeken. En deze keer schemert er zelfs een soort optimisme tussen de regels door. Je moet het lezen om het te geloven.

****

De Arbeiderspers (oorspronkelijke titel: Anéantir), 576 blz., € 29,99.